جام اسب شاخ دار
جام اسب شاخدار یك جام زرین با نقشهایی زیبایی از اسب شاخدار است كه در جایی به نام چراغعلی تپه(تپهی مارلیك) در رودبار رحمت آباد سپید رود گیلان به هنگام كاوشهای گروه باستانشناسی دانشگاه تهران به سرپرستی دكتر عزت الله نگهبان در سالهای 1340 و 1341 خورشیدی پیدا شد. در این جا چكیدهی توصیف باستانشناسی دكتر نگهبان را از این جام بسیار بارزشمند میخوانید.
جام سه هزار سالهی مارلیك با نقش اسب شاخدار نزدیك 5/17 سانتیمتر بلندی دارد و قطر دهانهی آن نزدیك 12 سانتیمتر است. لبهی جام در اثر تاب دادن فلز به صورت مفتولی درآمده و استحكام بیشتری پیدا كرده است. نزدیك كف جام نیز بخش برجسته و نوارمانندی دارد كه پیرامون جام ادامه مییابد و استحكام بیشتری برای جام در نزدیكی كف ظرف به وجود آورده است.

نقشهای روی جام برجسته و برآمدهاند و روی بخشهای برجسته ریزهكاریهای بسیار دقیق و ظریفی وجود دارد. نقشهای روی جام در دو ردیف كار شده كه با خطی برجسته از هم جدا شدهاند. در هر ردیف نقش اسب شاخدار سه بار دور تا دور جام تكرار شده است. این اسب بسیار متناسب و با گردن كشیده و خمیده، كمر باریك، دست و پای ظریف و عضلانی و در حال راه رفتن،گرداگرد جام نمایش داده شده است. بخشهای خالی نیز با نقش گل هشتپر تزیین شده كه شباهت زیادی به گل نیلوفر دارد.
اسب شاخدار دارای سری كشیده و دراز با چشمانی برجسته و گرد است. خطهای موجداری پیرامون چشمها دیده میشود كه نمایش دهندهی ابروان هستند. بخشهای بینی، پوزه و دهان و منخرین بسیار روشن و دقیقی نمایش داده شدهاند. از پیشانی جانور شاخی خمیده و نوكتیز روییده است كه بیشتر آن، مگر نوك خمیدهی آن، با هاشورهای جناغی موازی تزیین شده است. در پایهی شاخ گوشهای دراز و برگمانند جانور دیده میشود.
سطح گردن دراز و خمیدهی جانور با نقش شطرنجی پوشیده شده و خانههای شطرنجی با نوارهایی از خطهای كوتاه هاشوری موازی، از یكدیگر جدا شدهاند. این نوع نقش كه همه جای گردن جانور را پوشانده، دیگر بخشهای بدن را تا ناحیهی كپل و دم نیز فراگرفته است. پشت گردن، از جای گوش به سوی دم، یال كوتاه جانور به صورت نواری از خطهای موازی مایل به صورت هاشور ادامه دارد كه انتهای آن در محل شانهی جانور به صورت گوی برجستهای نمایش داده شده است. سه گوی بزرگ دیگر كه شاید منگولههای ابریشمی یا پشمی را نمایش میدهند، بر پشت جانور دیده می شود. این منگولهها در بخش پایه با هاشورهای ظریف جناغی و در بخش گویمانند با خطهای خمیدهی موازی تزیین شدهاند.
دو خط موازی خمیده نواری را میسازند كه گلوی جانور را كه با ردیف نقشهای خطهای كوتاه موازی پوشانده شده است، از گردن جانور متمایز و مجزا میسازند. این ردیف خطهای موازی كوتاه تا ناحیهی سینه جانور ادامه مییابد و بخشی از شكم را نیز فراگرفته است. یك گوی تزیینی از این بخش روی سینهی جانور آویزان است كه به مانند گویهای دیگر با هاشورهای جناغی تزیین شده است.
سطح ناحیهی شانهی جانور كه تا اندازهی زیادی مشلثشكل است، از دایرههای ظریف نقطهچین پوشیده شده و با دو خط موازی خمیده متمایز گردیده و در بخش جلو و پشت با خطهای موازی خمیده پوشیده شده است. این دایرههای نقطهچین تا بخش بالایی پاهای جلو تا حدود زانو نیز ادامه مییابد.
تزیینات نقشهای شطرنجی كه بدن جانور را پوشاندهاند، تا ناحیهی بالایی پایاهای عقبی نیز ادامه دارند. بخش داخلی پاهای جلو و عقب جانور با خطهای موازی نقطهچین تزیین شدهاند. محل پیوند شدن استخوانها در مفصلها با خطهای خمیده موازی هممركز نمایش داده شده است و بندها و مفصلهای پاهای جلو و عقب با گویهای ابریشمی یا پشمی زینت شدهاند كه به مانند گویهای دیگر با هاشورهای جناغی موازی و خطهای خمیدهی موازی پوشیده شدهاند.

دم دراز جانور نخست به سوی بالا جهت گرفته و سپس با یك خم زاویهدار به پایین سرازیر میشود. خطهای موازی دورادور پیوندگاه دم جانور و همچنین جای خمیدگی و تاشدگی دم را متمایز ساختهاند. سطح دم جانور با نقشهای موازی زیگزاگی نقطهچین تزیین شده است. در انتهای دم نخست خطهای موازی نمایش داده شده و سپس انبوه موهای انتهای دم جانور با خطهای متعدد موجدار عمودی موازی نمایش داده شده است.
زیر لبهی جام یك حاشیهی تزیینی بافتهی زنجیری سه ردیفه دورادور جام را تزیین نموده است. در وسط جام بین دو صحنهی زبرین و زیرین كه هر كدام نقش اسب شاخدار دارند، یك نوار از خطهای جناغی دوتایی وجود دارد كه دو صحنه را از هم جدا میكند. در بخش نزدیك به كف نیز حاشیهی تزیینی با نقش نوار مارپیچ سه خطی دورادور جام را فراگرفته است. كف جام با نقش بسیار جالب و درهم مثلثهای استلیزه زینت شده است كه به شیوهی زیبایی در كنار هم جای گرفتهاند و در نوك هر گوشهی آنها نقوش خمیدهی پیچیده دیده میشود. پیرامون این نقش را دایرهای فراگرفته است.
اسب شاخدار اگر چه یك جانور خیالی بوده است، ولی به عنوان یك جانور اشرافی دلاور، نترس، شجاع، مغرور، قویی ولی نجیب و پشتیبان جانوران دیگر در اسطورهها و افسانههای باستانی شناخته شده است. اما این اسب با زیبایی بسیار چشمگیر روی جام طلایی مارلیك نقش بسته كه مانند آن كمتر دیده شده است. پرفسور پورادا( Porada ) زیبایی این اثر را این گونه بیان كرده است:
"چنین عناصر نقشی استلیزه و زیبایی مانند تزیین بدن جانور با خطها و نواحی متفاوت نقش كه بخشهای مختلف بدن جانور را متمایز و مشخص از یكدیگر نموده است، سبك و روش یك مكتب هنری ظریف، تزیینی و استلیزه و ابسترهایست كه ما به عنوان سبك هنری مارلیك آن را نام نهادهایم."
برای آگاهی بیشتر:
ظروف فلزی مارلیك: دكتر عزت الله نگهبان، انتشارات سازمان میراث فرهنگی كشور، تهران 1368
×××××